زوال عقل از علایم تا درمان

۲۱ سپتامبر مصادف با ۳۱ شهریورماه، روز جهانی آلزایمر است. ماه جهانی آلزایمر، ۱ تا ۳۰ سپتامبر (۱۱ شهریور تا ۹ مهر) فرصتی جهانی برای افزایش آگاهی، آموزش و جلوگیری از ابتلا به زوال عقل یا اختلال شناخت و حافظه است. به همین مناسبت تیم کارشناسان موسسه خیریه حمایت از آسیب دیدگان اجتماعی در سرای احسان، می کوشند تا سهمی در آگاهی بخشی و پیشگیری از این اختلال در جامعه داشته باشند.

بیماری زوال عقل، یکی از شایع ترین و ناتوان کننده ترین بیماری های مربوط به سیستم عصبی در افراد سالمند می باشد. این بیماری یک اختلال تحلیل برنده سیستم عصبی است که شروع تدریجی داشته و با تحلیل بردن سلول های مغز موجب کاهش توانایی های ذهنی و حافظه و تغییرات در رفتار و شخصیت فرد می گردد. از آنجائی‌که شایع ترین نوع این اختلال، نوع آلزایمر می باشد. لذا در بین افراد جامعه به عنوان بیماری آلزایمر (Alzheimer Disease) شناخته می شود.

شیوع بیماری

بیماری زوال عقل اساساً بیماری دوره سالمندی است و شروع آن معمولاً از دهه هفتم (۶۰ سالگی به بعد) بوده و با افزایش سن احتمال شیوع آن افزایش می یابد. در افراد ۶۵ سال به بالا حدود ۵% و در افراد بالای ۸۵ سال بین ۴۰-۲۰% افراد به زوال عقل شدید مبتلا هستند. همچنین بیماران مبتلا به زوال عقل بیش از ۵۰% تخت های آسایشگاه های سالمندی را اشغال می کنند.

انواع بیماری

۱. بیماری آلزایمر

شایع ترین نوع زوال عقل بوده و حدود ۶۰-۵۰% بیماران به این نوع مبتلا می باشند. این نوع بیماری در زنان شایع تر بوده و داشتن بستگان درجه یک مبتلا به این بیماری، سابقه ضربه به سر و نیز ابتلا به سندرم داون در بروز این بیماری مؤثر می باشد. در برخی از موارد، علائم این بیماری در دهۀ پنجم و ششم عمر ظاهر می گردد که به عنوان زوال عقل زودرس شناخته می شود.

۲. بیماری زوال عقل عروقی

این نوع زوال عقل بر اثر حوادث عروقی مغزی ایجاد شده و حدود ۳۰-۱۵% بیماران به این نوع مبتلا می باشند. افزایش فشارخون، وجود لخته در عروق مغز و سکته مغزی، شخص را نسبت به این نوع بیماری مستعدتر می سازد. این نوع بیماری در مردان شایع تر است. در حدود ۱۵% بیماران هر دو نوع ذکر شده به طور هم زمان وجود دارد.

۳. سایر انواع زوال عقل

شامل زوال عقل ناشی از ضربه به سر، مصرف زیاد الکل و یا بیماری های نورولوژیک مانند بیماری پارکینسون می باشند.

علل ایجاد بیماری

همان گونه که قبلاً ذکر شد در بعضی از انواع زوال عقل، عامل مشخصی جهت شروع بیماری وجود دارد (مانند ضربه به سر، مصرف زیاد الکل، عوارض ناشی از بیماری های نورولوژیک). در زوال عقل از نوع عروقی، خونریزی های کوچک در عروق مغزی، مسئول ایجاد بیماری هستند. در نوع آلزایمر نیز رسوب رشته های پروتئینی در سلول های مغزی و تحلیل و از بین بردن سلول ها موجب بروز علائم در بیماران می گردد. علت رسوب این پروتئین ها، هنوز شناخته نشده است.

علائم بیماری

کاهش و اختلال شدید حافظه، تغییرات بارز در شخصیت و رفتار فرد، سردرگمی و گیجی، کاهش و عدم توانایی در انجام فعالیت های روزمره، به طوری که به تدریج فرد بیمار حتی از انجام کارهای ساده نیز ناتوان می گردد، از علائم مشخصه بیماری می باشند. در ابتدا فرد بیمار ممکن است در یادآوری نام افراد، اشیاء و مکان ها و نیز یافتن کلمات مناسب هنگام صحبت کردن دچار مشکل شود، ولی به تدریج ناتوانی فرد در انجام تکالیف معمول شدیدتر شده و با پیشرفت بیماری، فعالیت های روزمره‌ای مانند خرید از مغازه و رانندگی نیز تحت تأثیر قرار گرفته و به تدریج با گسترش روند بیماری، درنهایت فرد مبتلا برای انجام کارهای اولیه زندگی روزمره مانند خوردن و آشامیدن و نظافت شخصی به نظارت و کمک دائم اطرافیان نیاز پیدا می کند.
تغییرات رفتاری و شخصیتی نیز در فرد بیمار بروز می کند. بعضی افراد حالت آرام و بی تفاوت و برخی افراد حالت تحریک پذیر و پرخاشگر پیدا می کنند. همچنین این افراد عموماً نسبت به اطرافیان و اعضای خانواده حالت خصمانه پیدا می کنند و با پیشرفت بیماری در برخی از بیماران علائم روانشناختی مانند هذیان و توهم و نیز افسردگی و اضطراب و گاهی اوقات بدبینی به اطرافیان دیده می شود. در برخی از بیماران رفتارهای نامتناسب با قواعد و هنجارهای اجتماعی دیده می شود. همچنین در سیر بیماری، صفات شخصیتی قبلی افراد ممکن است تشدید پیدا کند (به طور مثال: شکاک و پرخاشگر بودن).

سیر و پیش آگهی بیماری

همان گونه که ذکر شد بیماری از دهۀ ششم و هفتم عمر شروع شده و با سیر پیش رونده تدریجی ظرف ۵ تا ۱۰ سال نهایتاً به مرگ بیمار منجر می گردد. میانگین طول عمر بیماران حدود ۸ سال پس از تشخیص بیماری است. در صورت شروع زودرس بیماری و وجود سابقه ابتلاء اعضاء خانواده بیمار، سیر بیماری سریع تر خواهد بود.
سیر بیماری اکثراً با علائم خفیف شروع می شود که در ابتدا ممکن است خود بیمار یا اطرافیان وی آنها را نادیده بگیرند و پیگیر درمان نباشند، ولی با شدت یافتن علائم، بیمار و اعضاء خانواده پیگیری جهت درمان را آغاز می کنند. در عین حال، با اینکه در برخی از موارد بیماری با شروع درمان ممکن است نشانه های بیماری کندتر شده و یا مختصری کاهش یابد، ولی در اکثر موارد سیر بیماری به سمت تشدید علائم و ناتوانی هرچه بیشتر بیمار پیش می رود.

درمان بیماری

در برخی از موارد بیماری که علت ایجاد آنها مشـخص است، باید در کنار درمان علائم زوال عقل، به درمان علت زمینه‌ای نیز پرداخته شود (به طور مثال زوال عقل ناشی از بیماری پارکینسون)؛ در سایر موارد بیماری که اکثراً از نوع آلزایمر می باشند، اقدامات درمانی شامل تأمین مراقبت های پزشکی و درمان بیماری های جسمی همراه، حمایت های روانی و اجتماعی جهت بیماران، حمایت های روانی جهت اعضای خانواده و مراقبین بیماران و درمان دارویی جهت کند کردن سیر بیماری و برطرف کردن علائم روانی و رفتاری بیماران می باشد که در ذیل به آنها اشاره می گردد:

۱. مراقبت های پزشکی و حمایت های روانی- اجتماعی

جهت بیماران حفظ بهداشت جسمی بیمار، حفظ رژیم غذایی متناسب، توجه به مشکلات شنوایی، بینایی و نیز درمان مشکلات جسمی همراه بیماری نظیر عفونت ادراری، زخم بستر و نیز حفظ فعالیت های جسمانی و ورزش های متناسب با توان بیمار و تأمین محیطی حمایت کننده و آشنا جهت فرد بیمار از اصول اساسی روند درمانی وی می باشد.

۲. حمایت های روانی جهت اعضای خانواده و مراقبین بیمار

در سیر بیماری به جز رسیدگی به مشکلات فرد بیمار باید به اعضاء خانواده و مراقبین که در معرض فرسایش و تحلیل قوای روانی و جسمی خود در جریان مراقبت دراز مدت از بیمار مواجه هستند، توجه خاص مبذول گردد. انجام جلسات مشاوره جهت برون ریزی احساسات بعضاً متناقض آنان می تواند در این خصوص کمک کننده باشد. (به طور مثال احساس هم زمان خشم و دلسوزی نسبت به فرد بیمار).

۳. درمان دارویی

تاکنون دارویی جهت درمان قطعی و یا متوقف نمودن سیر بیماری شناخته نشده است. لیکن برخی داروها جهت کند نمودن سیر تخریبی بیماری مورد استفاده قرار می گیرند. همچنین درخصوص برخی از علائم همراه بیماری مانند اضطراب، بی قراری، پرخاشگری، اختلالات خواب، و بدبینی نیز داروهای مرتبط تجویز می گردد. درمان دارویی فوق الذکر پس از تشخیص بیماری توسط پزشک متخصص روانپزشکی و یا مغز و اعصاب انجام می پذیرد.