اختلال استرس پس از حادثه (PTSD)

هر رویداد ناگواری به‌شکل بالقوّه می‌تواند باعث ایجاد علائم عصبی و روانی در فرد شود که گاه این رویداد بسیار جدی است و به تبعات شدید روانی منجر می‌شود. از مهم‌ترین این اختلالات، اختلال استرس پس از حادثه یا PTSD است.تداعی شدن مکرّر خاطرات مربوط به حادثه، به‌صورت کابوس در ذهن فرد روی می‌دهد و درطول شبانه‌روز او را رها نمی‌کند. این اختلال تبعات فراوانی دارد که ممکن است با دردهایی با منشاء روانی همراه باشد.

هر فردی درطول زندگی خود با حوادث گوناگونی روبه‌رو می‌شود، اما، گاهی تجربۀ حادثه‌ای ناگوار و دردناک، چنان فشار و استرسی را بر فرد وارد می‌کند که بیش از ظرفیت و تحمل وی می‌باشد.

این اتفاق می‌تواند تاثیرات منفی عمیقی بر روان فرد گذاشته و عوارض آن تا مدت‌ها فرد آسیب‌دیده را درگیر کند. به‌طوری که اگر مجدداً در محل حادثه حضور پیدا کرده، شرح آن را بشنود و ببیند و یا هرگونه مواجهه مشابه یادآور آن را داشته باشد، واکنش‌های شدیدی از خود نشان می‌دهد.

واکنش فرد آسیب‌دیده، به‌صورت ترس و احساس درماندگی، تجسّم مداوم واقعه در ذهن خود و درعین حال اجتناب از یادآوری آن می‌باشد.

مجموعۀ علائمی که در فرد آسیب‌دیده به‌دنبال مواجهه با حادثه آسیب‌زا ایجاد می‌شود، با عنوان «اختلال استرس پس از حادثه» یا “PTSD” شناخته می‌شود؛ البته درصورتی که این علایم کمتر از یک ماه طول بکشند، به‌عنوان اختلال استرس حاد[۱] درنظر گرفته می‌شود.

این علایم موجب اختلال چشمگیر در عملکرد شغلی، خانوادگی و اجتماعی فرد شده و معمولاً تا مدت‌های طولانی موجب رنج فرد و اطرفیان وی می‌گردد.

تاریخچه

تاریخچه این بیماری به زمان جنگ‌های داخلی آمریکا برمی‌گردد. این اختلال در ابتدای جنگ‌های داخلی آمریکا به‌نام سندروم قلب سرباز[۲] شناخته شد و سپس در جنگ جهانی اول به‌نام شوک ناشی از انفجار[۳] و بعد از آن در جنگ جهانی دوم به‌نام نِوْروز ناشی از جنگ[۴] و درنهایت از زمان جنگ ویتنام به‌نام اختلال استرس پس از حادثه(PTSD) نامیده شد.

عوامل ایجاد کننده:

همانگونه که ذکر شد، فشار و استرس حادثه‌ای که منجر به PTSD می‌گردد، به‌اندازه‌ای شدید و ناتوان‌کننده است که ممکن است هر فردی را ازپای در‌آورد. حوادث آسیب‌زایی که موجب این فشار می‌گردند، شامل بلایای طبیعی (سیل، زلزله و … )، جنگ، مورد حمله و زورگیری و تجاوز واقع شدن، شکنجه، اسارت در جنگ، حملات تروریستی و گروگان‌گیری، سوانح و تصادف شدید با اتومبیل، آتش‌سوزی ساختمان و… می‌باشند.

هرچند این عوامل استرس‌زا، به‌عنوان علّت اولیه ایجاد این اختلال تلقی می‌گردند، با این وجود خصوصیات فردی بیمار و همچنین اهمیت و معنای حادثه در ذهن وی، در ایجاد اختلال و شدت آن تاثیر به‌سزایی دارند.

برخی از خصوصیات مستعدکننده آسیب‌پذیری فرد عبارتند از:

وجود آسیب و تروما در دوران کودکی.
وجود علائمی از اختلالات شخصیتی به‌خصوص اختلال شخصیت ضداجتماعی.
وجود زمینه ژنتیکی بیماری‌های روانپزشکی در فرد بیمار.
ناکافی بودن سیستم حمایتی خانواده و اطرافیان.
بروز تغییرات پر‌استرس در زندگی فرد.
افراط در مصرف الکل.
بیش‌فعالی ذاتی سیستم عصبی خودکار فرد (که منجر به افرایش ضربان قلب و فشار خون و سایر علائم جسمی مرتبط می‌گردد).

شیوع بیماری:

میزان شیوع مادام‌العمر بیماری حدود ۱۲-۱۰% در زنان و ۶-۵% در آقایان می‌باشد. البته این میزان در گروه‌های درمعرض آسیب مانند سربازان، به مراتب بسیار بیشتر است.

علی‌رغم اینکه در همه سنین، امکان بروز بیماری وجود دارد و حتی کودکان نیز به این بیماری مبتلا می‌شوند، شایع‌ترین سن شروع، به‌دلیل ماهیت موقعیت‌های تسریع‌کننده بیماری، اوایل بزرگسالی (۳۰-۲۰ سال) می‌باشد.

معمولاً آسیب اولیه ایجادکننده درخصوص مردان، صدمات جنگی و درمورد زنان، مورد حمله و تجاوز جنسی قرار گرفتن است. همچنین، این بیماری در افراد مجرد، بیوه، مطلّقه، افراد منزوی و دارای سطح اجتماعی اقتصادی پایین، بیشتر از سایرین اتفاق می‌افتد.

علائم بالینی:

بیماران مبتلا بهPTSD علائم بالینی مختلفی را از خود نشان می‌دهند. شاخص‌ترین علائم بیماری شامل مواد ذیل می‌باشد:

احساس دردناک وقوع مجدد واقعه[۵]

به‌صورت تکرار مداوم صحنه‌های حادثه در جلو چشمان بیمار است که ممکن است به‌صورت تصور مجدد[۶] در روز یا کابوس در هنگام خواب شب باشد. تصاویر ممکن است در ذهن بیمار چنان واقعی به‌نظر برسد که گویی هم‌اکنون در صحنه حادثه حضور دارد و همان هیجانات منفی (مانند ترس، وحشت و تعریق) و احساسات و حواس فیزیکی ( شنوایی، بویایی، لامسه و درد) مربوط به آن زمان را دوباره احساس کند.

دوری‌گزینی و بی‌تفاوتی[۷]

دوباره زنده شدن خاطرات برای اشخاص مبتلا بسیار افسرده کننده است؛ لذا آنها سعی می‌کنند از هر چیزی که باعث به‌خاطر آوردن واقعه شود، دوری کرده و نسبت به آن بی‌توجهی کنند. همچنین، ممکن است از برخورد با افراد و مکان‌هایی که باعث یادآوری حادثه گردند، اجتناب نمایند. با شدت گرفتن این اجتناب و بی‌تفاوتی نسبت به افراد، بیماران ارتباط کمتری با دیگران برقرار می‌کنند که این امر، زندگی و تعامل با آنها را برای اطرافیان سخت‌تر می‌سازد.

حالت بیش برانگیختگی[۸]

فرد بیمار همواره در حالت گوش‌به‌زنگ و آماده‌باش است و همیشه احساس خطر می‌کند. با کوچک‌ترین صدایی از جا می‌پرد. ناآرام و بی‌قرار است و همواره احساس اضطراب و نگرانی دارد و به‌سختی به خواب می‌رود.

علاوه ‌‌بر علائم اصلی ذکرشده، بیمار ممکن است احساس افسردگی، اختلال در حافظه و تمرکز، پرخاشگری، خشونت، احساس گناه و طرد شدن نیز داشته باشد. همچنین فرد بیمار ممکن است جهت رهایی از علائم بیماری، به مصرف مواد مخدّر و الکل روی‌آورد.

سیر و پیش‌آگهی بیماری

علائم PTSD معمولاً مدتی پس از وقوع آسیب بروز می‌کند. این مدت می‌تواند به کوتاهی یک هفته و یا حتی به درازای سی سال باشد. همان‌گونه که ذکر شد، نوع و شدت حادثه و خصوصیات فرد مبتلا، در چگونگی و زمان بروز علائم نقش موثری دارند. همچنین علائم بیماری درطول زمان ممکن است نوسان داشته باشد و معمولاً بیشترین شدت این علائم در دوره‌هایی دیده می‌شود که استرس و تنش روانی بیمار زیاد است.

درمجموع، از کل بیماران مبتلا حدود ۳۰% از بیماران کاملا بهبود می‌یابند، ۴۰% آنها با علائم خفیف و ۲۰% با علائم متوسط بیماری دست و پنجه نرم می‌کنند و حدود ۱۰% بیماران، شدت علائم آنها تغییری نکرده یا بدتر می‌شوند.

در عین حال، کودکان خردسال و افراد بسیار مسن و سالخورده در برخورد با حوادث و وقایع آسیب‌زا، نسبت به جوانان و افراد میانسال بیشتر دچار مشکل می‌شوند که این امر احتمالاً به‌‌دلیل عدم شکل‌گیری کامل مکانیسم‌های روانی در کودکان جهت کنارآمدن و مدارا با آسیب ناشی ازحادثه و نیز عدم توان و انعطاف مکانیسم‌های روانی افراد سالخورده در برخورد با آسیب شدید و فاجعه است. وجود بیماری‌های جسمی و اختلال در کارکرد اعضاء بدن، در اثر افزایش سن نیز می‌تواند علائم بیماری را در افراد سالخورده تشدید نماید.

درصورت وجود موارد ذیل می‌توان پیش‌آگهی و روند بهبود خوبی را در رابطه با بیماری مذکور پیش‌بینی کرد:

شروع سریع علائم.
کوتاه بودن مدت علائم (کم‌تر از شش ماه).
خوب بودن عملکرد بیمار قبل از شروع علائم بیماری.
وجود سیستم حمایتی قوی ازطرف خانواده و جامعه.
عدم وجود سایر اختلالات روانپزشکی و جسمی.
عدم سوءمصرف مواد مخدر و الکل.

درمان

در درمان فرد بیمار، اگر وی به‌تازگی دچار حادثۀ فاجعه‌بار همچون زلزله گردیده است، فرد درمانگر ضمن ارزیابی خطرخودکشی و ابزارخشونتِ فرد بیمار نسبت به دیگران، به راهکارهای حمایتی و تشویق فرد به محبت و بیان احساسات درباره واقعه مزبور و نحوه مدارا و کنارآمدن با هیجانات ناشی ازآن و نیز استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی (آرام‌سازی عضلات و تنفس عمیق) همراه با دارودرمانی (درصورت لزوم) می‌پردازد. ولی در بیماری که مدتی قبل دچار حادثه آسیب‌زا شده و درحال حاضر علائم اختلال PTSD را دارد، درمانگر باید بر آموزش درخصوص اختلال مزبور و درمان‌های دارویی و روان‌درمانی مناسب در رابطه با بیمار تأکید لازم را داشته باشد.

– دارودرمانی

در درمان اختلال PTSD جهت کاهش علائم بیماری، حَسَب مورد و براساس شدت علائم، از داروهای ضدافسردگی، داروهای تثبیت‌کننده خلق و نیزداروهایی که بر سیستم عصبی آدرنرژیک مؤثرند، می‌توان استفاده کرد. درخصوص استفاده از بنزودیازپین‌ها با وجود مؤثر بودن در خواب وکاهش استرس بیماران، به‌دلیل امکان سوءمصرف آنها توسط بیمار، لازم است با احتیاط عمل نمود.

– روان درمانی

در روان درمانی بیمار می‌توان از تصویر بازسازی واقعه آسیب‌زا همراه با تخلیه هیجانی[۹] و پالایش هیجانات[۱۰] استفاده کرد. البته، این امر باید متناسب با وضعیت بیمار صورت پذیرد، زیرا برخی از بیماران ممکن است براثر یادآوری و احساس وقوع مجدد آسیب، ازپای درآیند.

همچنین در روش مواجهه‌سازی[۱۱] می‌توان از قراردادن بیمار درمعرض واقعه آسیب‌زا با روش تجسمی و یا مواجهه‌سازی زنده استفاده کرد که می‌تواند به‌صورت یک‌باره و شدید[۱۲] و یا تدریجی و به‌شکل حساسیت‌زدایی منظم[۱۳] باشد.

علاوه بر موارد فوق، شناخت درمانی و هیپنوتیزم در درمان خود فرد و گروه درمانی و خانواده درمانی در کمک به فرد بیمار و اعضای خانواده وی می‌تواند موثر واقع شود.

[۱] acute Stress Disorder

[۲] Soldier Heart Syndrome

[۳] Shell Shock

[۴] Combat Neurosis

[۵] Reexperiencing

[۶] Flashback

[۷] Avoidance and Numbing

[۸] Hyperarousal

[۹] Abreaction

[۱۰] Catharesis

[۱۱] Exposure therapry

[۱۲] Implosive Therapy